Kultura polska w skrócie

LITERATURA

Średniowiecze

Początki polskiej literatury wiążą się z piśmiennictwem łacińskim, które pojawiło się na ziemiach polskich już w na przełomie X i XI wieku. Do najważniejszych form tego okresu zalicza się utwory hagiograficzne, czyli opisujące żywoty świętych (np. trzy żywoty św. Wojciecha), kroniki (najstarsza „Kronika polska” Galla Anonima), utwory maryjne („Bogurodzica”) i świeckie („Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią” czy „Satyra na leniwych chłopów”). W średniowieczu dominowała literatura moralizatorska i dydaktyczna (np. „O zachowaniu się przy stole”).

Renesans

W okresie renesansu coraz wyraźniej zauważalna jest twórczość podejmująca problematykę świecką. Literatura była dwujęzyczna, często nawiązywała do wzorców antycznych. Po polsku tworzono literaturę piękną, łacina zaś pozostała językiem nauki i publicystyki. Za najwybitniejszego poetę tego okresu uważa się Jana Kochanowskiego, twórcę trenów, fraszek i pieśni. Wynalazek druku przyczynił się do rozpowszechnienia książek i popularyzacji idei renesansowych.

Barok

Polska literatura barokowa ukształtowała się pod wpływem wzorców europejskich – wykształciły się dwa główne nurty literackie: dworski i ziemiański wychwalający wartości życia na wsi. Oryginalnym wkładem Polski w kulturę Europy był sarmatyzm, charakteryzujący się wyznawaniem kultu przeszłości, podkreślaniem przywiązania do tradycji, przekonaniem o doskonałości państwa polskiego – był przykładem dominacji kultury szlacheckiej nad pozostałymi. Reprezentowali go między innymi Jan Chryzostom Pasek w „Pamiętnikach” czy Wacław Potocki w swojej poezji (epos „Transakcja wojny chocimskiej” czy „Zabytki polskie”). Do światowej klasyki zalicza się napisaną w XVIII w. po francusku powieść Jana Potockiego „Rękopis znaleziony w Saragossie”.

Oświecenie

Do charakterystycznych zjawisk epoki oświecenia należy rozwój szkolnictwa i oświaty – nie bez powodu okres ten nazywany jest „wiekiem rozumu” (w 1733 roku powołano Komisję Edukacji Narodowej, tworzono własne podręczniki, uczyniono polski językiem wykładowym). Na lata oświecenia przypada rozwój czasopiśmiennictwa i pojawienie się nowych gatunków publicystycznych. Najważniejszym czasopismem społeczno-politycznym polskiego oświecenia był „Monitor”, na łamach którego poruszano aktualne tematy, krytykowano sarmatyzm i propagowano poglądy oświeceniowe. Dominowały trzy nurty w literaturze: klasycyzm, sentymentalizm oraz rokoko. Popularnymi gatunkami były też bajki i satyry, które pisał między innymi Ignacy Krasicki („Bajki i przypowieści”, satyra „Do króla”).

W 1765 powstał Teatr Narodowy, na deskach którego wystawiano dramaty polskich twórców. Utwory sceniczne pisali między innymi Franciszek Bohomolec (m.in. „Małżeństwo z kalendarza”), Franciszek Zabłocki („Fircyk w zalotach”) oraz Wojciech Bogusławski (opery: „Nędza uszczęśliwiona” i „Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale”). Na czas oświecenia przypada także początek rozwoju polskiego powieściopisarstwa. W tym zakresie wyróżnił się szczególnie Ignacy Krasicki, autor pierwszej polskiej powieści, zatytułowanej „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”.

Romantyzm

W 1822 roku Adam Mickiewicz pisze dwa najważniejsze manifesty romantyzmu: „Romantyczność” i „Przemowę”. Romantyzm odrzucał racjonalizm, propagował filozofię uczucia i wiary w intuicję. Dzieła wypełnione były elementami fantastycznymi, ludowością i mistycyzmem. Epokę charakteryzowały także postawy patriotyczne, idee walki narodowowyzwoleńczej, przekonanie o przewadze jednostki nad zbiorowością.

Najwybitniejszymi poetami tego okresu byli Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Cyprian Kamil Norwid. Największe dzieła polskiego romantyzmu („Dziady” cz. III A. Mickiewicza, „Kordian” J. Słowackiego, „Nie-boska komedia” Z. Krasińskiego) powstały na emigracji wywołanej upadkiem powstania listopadowego. Do wyróżniających się pisarzy tej epoki należeli również autor komedii „Śluby panieńskie” i „Zemsta”, Aleksander Fredro, Teofil Lenartowicz, Wincenty Pol, czy Józef Ignacy Kraszewski.

Pozytywizm

W okresie pozytywizmu twórcy skupiali się głównie na formach epickich – służyły one propagowaniu idei nauki, pracy u podstaw i konieczności upowszechniania oświaty. Literaturę tego okresu charakteryzował utylitaryzm. W przeciwieństwie do romantyzmu pozytywizm przyjmował kult zbiorowości, opisywano codzienność i zwyczajność rzeczywistości. Twórcy dbali o autentyczność języka, nie używali zdobień stylistycznych. Dominowała literatura tendencyjna, proza realistyczna i naturalistyczna. Coraz większe znaczenie ma rozwijająca się publicystyka, której głównym przedstawicielem był Aleksander Świętochowski. Podejmowano tematy społeczne (bieda ludności wiejskiej, kwestia żydowska, problem emancypacji kobiet). Formą po którą chętnie sięgano były nowele, które najpełniej obrazują XIX-wieczną rzeczywistość („Janko Muzykant” Henryka Sienkiewicza, „Kamizelka” Bolesława Prusa, czy „Mendel Gdański” Marii Konopnickiej). Za najwybitniejsze dzieło pozytywizmu uważa się „Lalkę” Bolesława Prusa, która łączy w sobie wszystkie założenia programowe tej epoki. Drugim, obok Prusa, wybitnym przedstawicielem pozytywizmu był Henryk Sienkiewicz, który w 1905 roku jako pierwszy Polak otrzymał Literacką Nagrodę Nobla.

Młoda Polska

Na lata 1890–1918 przypada w Polsce epoka zwana Młodą Polską. W tym okresie doszły do głosu nowe prądy artystyczne i umysłowe, takie jak modernizm, dekadentyzm, symbolizm, ekspresjonizm, neoromantyzm, impresjonizm i katastrofizm. Nawiązywano do literatury romantycznej. Najwybitniejszymi poetami tego okresu byli Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Jan Kasprowicz, Leopold Staff, Bolesław Leśmian czy Stanisław Wyspiański. Obok poezji rozwijał się również dramat (np. „Wesele” Stanisława Wyspiańskiego, „Moralność Pani Dulskiej” Gabrieli Zapolskiej) oraz proza (np. „Ludzie bezdomni” Stefana Żeromskiego czy „Chłopi” Władysława Reymonta).

XX-lecie międzywojenne

Czas międzywojenny wykształcił nowe tendencje w literaturze (np. futuryzm czy surrealizm). Pojawiły się awangardowe ugrupowania literackie (Skamander, Futuryści, Żagary, Awangarda Krakowska). Nadal tworzyli twórcy debiutujący w okresie Młodej Polski , ale pojawiły się również nowe talenty literackie m.in. Zofia Nałkowska, Stanisław Ignacy Witkiewicz, Witold Gombrowicz czy Bruno Schulz. Poezję reprezentowali m.in. Jan Lechoń, i Julian Tuwim. Rozwinęła się poezja katastroficzna, liryka żołnierska, pojawiły się też liryki z elementami erotycznymi. Najwybitniejszym krytykiem literackim tego okresu był Tadeusz Boy-Żeleński, który był również tłumaczem (przełożył z francuskiego między innymi cykl „W poszukiwaniu straconego czasu” Marcela Prousta i „Paną Bovary” Gustava Flauberta).

Literatura II wojny światowej

Po wybuchu II wojny światowej literatura skupiła się na wyrażaniu rzeczywistości i grozy wojny, totalitaryzmu i kryzysu wartości. Na literaturę okresu wojny składały się dwa nurty: twórczość w warunkach konspiracyjnych oraz twórczość emigracyjna. Poezję reprezentowali poeci należący do tzw. pokolenia Kolumbów, którego najwybitniejszym przedstawicielem był Krzysztof Kamil Baczyński. W warunkach okupacyjnych tworzyli też Mieczysław Jastrun i Czesław Miłosz. Powstawały utwory pisane w obozach koncentracyjnych (Tadeusz Borowski), a także dotyczące powstania warszawskiego (Miron Białoszewski). Literatura tego okresu do dziś stanowi świadectwo tamtych lat. Do najbardziej znanych dzieł prozatorskich tego okresu zaliczamy między innymi: „Kamienie na Szaniec” Aleksandra Kamińskiego, „Medaliony” Zofii Nałkowskiej, „Opowiadania” Tadeusza Borowskiego, czy „Inny Świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego.

Literatura współczesna

Za początek literatury współczesnej umownie uważa się zakończenie II wojny światowej. Po wojnie do połowy lat 50. w sztuce we wszystkich krajach bloku wschodniego obowiązywał kierunek zwany socrealizmem. Twórczość literacka pełniła rolę propagandową, była narzędziem przybliżającym idee socjalizmu całemu społeczeństwu. Po II wojnie światowej część twórców literatury znalazła się na obczyźnie i skupiła się min. wokół paryskiej „Kultury” prowadzonej przez Jerzego Giedroycia. Na emigracji tworzyli m.in. Witold Gombrowicz, Gustaw Herling Grudziński, Czesław Miłosz i Sławomir Mrożek. Do wybitnych poetów drugiej połowy XX wieku zalicza się Zbigniewa Herberta, Tadeusza Różewicza, Czesława Miłosza (nagrodzonego Literacką Nagrodą Nobla w 1980 r.), Wisławę Szymborską (Literacka Nagroda Nobla w 1996 r.). Do polskich twórców, którzy na stałe zapisali się na kartach historii literatury (również światowej) należą też Stanisław Lem i Ryszard Kapuściński.

Scena z „Dziadów” Adama Mickiewicza w inscenizacji Stanisława Wyspiańskiego.

MUZYKA

W średniowieczu muzyka miała ścisły związek z chrześcijaństwem. Najstarszą zachowaną pieśnią jest „Bogurodzica”, pieśń patriotyczna, napisana na przełomie XIII i XIV wieku. Najstarszym znanym kompozytorem polskim był Wincenty z Kielc, dominikanin, autor hymnu „Gaude Mater Polonia”.

W okresie renesansu głównym centrum muzycznym był Kraków – było to głównie związane z powołaniem przez króla Zygmunta I kapeli rotarystów w katedrze krakowskiej. W tym czasie powstawały liczne drukarnie muzyczne i warsztaty, w których tworzono instrumenty – najwybitniejszym twórcą skrzypiec był Marcin Groblicz. Najwybitniejsi kompozytorzy tej epoko to Mikołaj z Krakowa i Wacław z Szamotuł. Niezwykłym osiągnięciem na skalę europejską było chóralne opracowanie 150 psalmów do polskich przekładów Jana Kochanowskiego, którego dokonał Mikołaj Gomułka.

W okresie baroku powstały nowe formy muzyczne, takie jak sonata czy oratorium. W XVII wieku pojawiła się w Polsce opera. Warszawa była jednym z pięciu miast na świecie (po Florencji, Rzymie, Mantui i Bolonii), które prezentowało tę nową formę muzyczną. Za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego powstawało w Warszawie wiele teatrów, w których wystawiano opery włoskie, a także dzieła polskie. W 1840 roku polski repertuar operowy zawierał ponad 220 tytułów. Jednak dopiero Stanisław Moniuszko stworzył polską operę narodową na najwyższym poziomie – najsłynniejszymi operami kompozytora były: „Halka” i „Straszny dwór”.

Najwybitniejszym i najbardziej znanym kompozytorem polskim XIX wieku jest Fryderyk Chopin, często nazywany „poetą fortepianu”. W swojej twórczości czerpał z polskiej muzyki ludowej i folkloru. Światową sławę zyskał również polityk i pianista Ignacy Jan Paderewski (sukces odniosła jego jedyna opera „Manru” napisana na zamówienie Opery Drezdeńskiej). Najwybitniejszym przedstawicielem Młodej Polski był Karol Szymanowski, twórca muzyki scenicznej i koncertowej, nawiązujący w swej twórczości do folkloru i polskiej tradycji. Stworzył jedną z najpopularniejszych polskich oper – „Króla Rogera” – która odniosła i nadal odnosi sukcesy na całym świecie.

Wśród współczesnych kompozytorów wyróżnić należy Henryka Mikołaja Góreckiego i Krzysztofa Pendereckiego, a także cenionych w świecie polskich jazzmanów: Krzysztofa Komedę, Michała Urbaniaka oraz Tomasza Stańkę. Najbardziej znanymi polskimi kompozytorami muzyki filmowej są natomiast Zbigniew Preisner i Jan A. P. Kaczmarek.

Bohaterowie „Halki” – Jontek i Halka w ekranizacji opery z 1937 roku.

FILM

Historia kinematografii w Polsce sięga roku 1894. Wówczas Kazimierz Prószyński zbudował własny kinematograf i nazwał go pleografem. W 1899 roku w Łodzi powstało pierwsze kino, a w 1902 roku pierwsza wytwórnia filmowa – „Pleograf”.

Pierwszy zachowany polski film fabularny, „Pruska kultura” opowiadający o walce Polaków z germanizacją, nie został dopuszczony do premiery ze względu na cenzurę. Pierwszym filmem wyświetlonym w kinie była komedia „Antoś po raz pierwszy w Warszawie”. W tym czasie ekranizowano głównie klasyczne dzieła teatralne i literackie – na przykład „Dzieje grzechu” Stefana Żeromskiego czy „Chama” Elizy Orzeszkowej. W tym samym roku Aleksander Hertz założył wytwórnię filmową Sfinks, która stała się najważniejszą instytucją filmową aż do lat 30. W ośmiu filmach Sfinksa (m.in. „Niewolnicy zmysłów” i „Bestii”) zagrała Pola Negri, gwiazda kina niemego, która zyskała międzynarodową sławę, grając później w filmach amerykańskich i niemieckich.

W dwudziestoleciu międzywojennym rozwój kina nabrał rozpędu. Najważniejszym zadaniem polskiego kina było wówczas propagowanie postaw narodowych („Pan Tadeusz” Ryszarda Ordyńskiego) oraz upamiętnianie wydarzeń historycznych (np. „Cud nad Wisłą” Ryszarda Bolesławskiego).

Do historii polskiego kina międzywojennego wpisało się wiele nazwisk – między innymi Jadwiga Smosarska, która została mianowana następczynią Poli Negri (zagrała między innymi w filmach: „Iwonka” i „Trędowata”), Hanna Ordonówna czy też najsłynniejsi amanci kina międzywojennego – Adolf Dymsza i Eugeniusz Bodo.

W latach 30. rozpoczęła się dominacja kina dźwiękowego. Pierwszym polskim filmem z nagranymi dialogami była „Moralność Pani Dulskiej”, a z dźwiękiem bezpośrednim komedia „Każdemu wolno kochać” z Adolfem Dymszą i Mirą Zimińską w głównych rolach. Osobliwym zjawiskiem była produkcja filmów w języku jidysz. Za najwybitniejszy z nich uznawany jest „Dybuk” z 1937 roku.

Kres pierwszego etapu tworzenia polskiej kinematografii nastąpił z wybuchem II wojny światowej, podczas której zgrabiono i zniszczono całe zaplecze produkcyjne. Działały jednak konspiracyjne zespoły filmowe dokumentujące dzieje wojny. Po wojnie konieczna była odbudowa polskiej kinematografii. Nowy system polityczny narzucił jej jednak nową rolę. Od roku 1944 produkowana była „Polska Kronika Filmowa” – 10-minutowy skrót informacji rządowych oraz wiadomości wyświetlany przed pokazem filmu. W 1945 roku założono państwowe przedsiębiorstwo Film Polski, które narzucało twórcom ograniczenia ideologiczne i miało wyłączność na produkcje filmów w kraju i dystrybucję filmów zagranicznych. Pierwszym powojennym filmem były „Zakazane piosenki”.

W 1948 roku otwarto Państwową Szkołę Filmową w Łodzi, która wówczas uważana była za jedną z najlepszych szkół filmowych na świecie, a do grona jej absolwentów należeli najwięksi i najzdolniejsi polscy reżyserzy – Andrzej Wajda, Andrzej Munk czy Kazimierz Kutz.

Od 1955 roku dominowała tendencja twórcza zwana Polską Szkołą Filmową, zrywająca z kinem socrealistycznym i poruszająca losy jednostki na tle wydarzeń i zmian historycznych. Okres ten uważany jest za najważniejszy okres w dziejach polskiej kinematografii. Do jej reprezentantów należeli między innymi Andrzej Wajda, Jerzy Kawalerowicz i Wojciech Has. Okres jej dominacji zakończyła tajna uchwała z 1960 roku likwidująca swobodę twórczą. U schyłku „szkoły polskiej” miały miejsce dwa ważne debiuty: Romana Polańskiego i Jerzego Skolimowskiego.

Lata 70. zaowocowały powstaniem filmów nominowanych do Oscara – „Potopu” Jerzego Hoffmana, „Ziemi obiecanej” Andrzeja Wajdy, i „Nocy i dni” Jerzego Antczaka. Pod koniec tego dziesięciolecia pojawił się nurt zwany „kinem moralnego niepokoju” („Barwy ochronne” Krzysztofa Zanussiego, „Amator” Krzysztofa Kieślowskiego, „Aktorzy prowincjonalni” Agnieszki Holland, „Wodzirej” Feliksa Falka).

W latach 80. powstało wiele filmów określanych dziś mianem „kultowych” – są to między innymi komedie „Seksmisja” Juliusza Machulskiego i „C. K. Dezerterzy” Janusza Majewskiego. W latach 90. wielką popularność zyskały filmy Krzysztofa Kieślowskiego („Dekalog”, „Podwójne życie Weroniki”, „Trzy kolory”). W 2000 r. Andrzej Wajda otrzymał Oscara za całokształt twórczości. W 2005 roku powołano do życia Państwowy Instytut Filmowym który gromadzi środki na powstawanie nowych rodzimych produkcji. Polskie produkcje cieszą się coraz większą popularnością i odnoszą międzynarodowe sukcesy. W 2013 roku Paweł Pawlikowski został pierwszym polskim laureatem Oscara w kategorii filmów nieanglojęzycznych.

Andrzej Wajda na planie filmu „Ziemie obiecana” w 1974 roku.